سیدحسین بن حسن حسینی خلخالیخلخالی، حسین‌بن حسن حسینی، از دانشمندان حنفی مذهب قرن دهم و یازدهم می‌باشد. ۱ - حیاتکحّاله [۱]
عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین، ج۳، ص۲۲۱، بیروت ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷ م.
[۲]
عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین، ج۳، ص۳۱۹، بیروت ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷ م.
دوبار و با دو نام مختلف شرح‌حال او را ذکر کرده است، در باره زندگی خلخالی (منسوب به خلخال) اطلاع چندانی در دست نیست.۲ - ولادتتاریخ ولادت وی در منابع ذکر نشده است. ۳ - وفاتآقابزرگ طهرانی در الذریعه [۳]
اقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۴۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ م.
باتوجه به زمان کتابت دو اثر وی، وفات او را بعد از ۱۰۲۴ دانسته است، با این همه، بیشتر منابع تاریخ وفاتش را ۱۰۱۴ ذکر کرده‌اند. [۴]
حاجی خلیفه، کشف‌الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، ج۱، ستون ۸۸۸، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲ م.
[۵]
محمد محبّی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی‌عشر، ج۲، ص۱۲۲، مصر ۱۲۸۴، ج۲، فهرس الکتب الموجودة بالمکتبة الازهریة، مصر ۱۳۶۶/ ۱۹۴۷ م.
[۶]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ص۱۱۷، تهران ۱۳۱۴ ش.
[۷]
سالم، فراج عطا، کشاف معجم‌المؤمنین لکحاته، ج۱، ص۵۷۳، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۸ م.
[۸]
حاجی خلیفه، کشف‌الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، ج۱، ستون ۵۱۶، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲ م.
۴ - اساتیدخلخالی نزد حبیب‌اللّه باغْنُوی شیرازی، مشهور به میرزاجان شیرازی (متوفی ۹۹۴)، تحصیل کرد و با یوسف‌بن محمدجان قراباغی (متوفی بعد از ۱۰۳۰) هم‌عصر بود. [۹]
محمد محبّی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی‌عشر، ج۲، ص۱۲۲، مصر ۱۲۸۴، ج۲، فهرس الکتب الموجودة بالمکتبة الازهریة، مصر ۱۳۶۶/ ۱۹۴۷ م.
[۱۰]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ص۱۱۶ـ۱۱۷، تهران ۱۳۱۴ ش.
۵ - شاگرداناز جمله شاگردان وی، عبدالکریم بن سلیمان‌بن عبدالوهاب کورانی بود. [۱۱]
محمد محبّی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی‌عشر، ج۲، ص۱۲۲، مصر ۱۲۸۴، ج۲، فهرس الکتب الموجودة بالمکتبة الازهریة، مصر ۱۳۶۶/ ۱۹۴۷ م.
۶ - تواناییگفتهاند که خلخالی در مناظره و نقد، توانایی خاصی داشته است. [۱۲]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ص۱۱۷، تهران ۱۳۱۴ ش.
۷ - انتقادات به شیعههمچنین نقل است که از برخی عقاید تشیع، همچون عصمت امامان علیهم‌السلام، انتقاد کرده است. [۱۳]
لکهنوی، حامدحسین، عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار، ج۴، ص۲۶۶، ۱۲۴۶ـ۱۳۰۶.
۸ - آثارخلخالی در حوزه‌های گوناگون علوم اسلامی، همچون کلام، تفسیر، منطق، نجوم و نحو، صاحب‌نظر بوده و آثار متعددی از او به جا مانده است. ۸.۱ - کلاماز جمله و آثار کلامی وی حاشیه بر شرح عقاید عضدیه است. [۱۴]
عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین، ج۳، ص۳۱۹، بیروت ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷ م.
، وی این کتاب را در رد حواشی خانقاهیه، تألیف یوسف‌بن محمدجان قراباغی، نگاشت، قراباغی در رد حاشیه خلخالی، رساله‌ای به نام تَتِمَّةُ الحَواشی فی‌ازالَةِ الغَواشی نوشت و خلخالی بر آن نیز ردیه‌ای نگاشت، از این ردیۀ اخیر خلخالی نسخه‌های متعددی موجود است. [۱۵]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ص۱۱۷، تهران ۱۳۱۴ ش.
[۱۶]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۱۲۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ م.
[۱۷]
آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة (قرن ۱۱) : الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ص۱۶۶، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰ م.
[۱۸]
فهرس الکتب الموجودة بالمکتبة الازهریة، ج۳، ص۱۵۰، مصر ۱۳۶۶/ ۱۹۴۷ م.
آثار دیگر وی عبارت‌اند از: حاشیه بر اثبات الواجبِ دوانی [۱۹]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ص۱۱۷، تهران ۱۳۱۴ ش.
[۲۰]
عبداللّه جبوری، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، ج۲، ص۱۴۳، بغداد ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴ م.
[۲۱]
آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة (قرن ۱۱) : الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۱۱، ص۱۱، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰ م.
[۲۲]
محمد محبّی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی‌عشر، ج۲، ص۱۲۲، مصر ۱۲۸۴، ج۲، فهرس الکتب الموجودة بالمکتبة الازهریة، مصر ۱۳۶۶/ ۱۹۴۷ م.
رسالة فی المبدأ الاوّل و صفاته [۲۳]
اسماعیل‌باشا بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، ص۳۲۱، استانبول ۱۹۵۱ م./ref>
و حاشیه بر شرح تجرید .۸.۲ - منطقخلخالی، در باب منطق، حاشیه‌ای بر شرح دوانی بر تهذیب المنطقِ تفتازانی دارد که آن را برای فرزندش، برهان‌الدین محمد نوشته است. [۲۴]
حاجی خلیفه، کشف‌الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، ج۱، ستون ۵۱۶، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲ م.
[۲۵]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۴۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ م.
[۲۶]
آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة (قرن ۱۱) : الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، چاپ علی‌نقی منزوی، ص۱۶۶، یروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰ م.
۸.۳ - تفسیر قرآندر تفسیر قرآن نیز حاشیةٌ عَلی اَنوارِ التنزیلِ بیضاوی را نوشته که نسخه‌های متعددی از آن موجود است [۲۷]
حاجی خلیفه، کشف‌الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، ج۱، ستون ۱۹۲، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲ م.
[۲۸]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۴۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ م.
[۲۹]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ص۱۱۷، تهران ۱۳۱۴ ش.
[۳۰]
سیدعلی اردلان جوان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۴۷۷، مشهد ۱۳۶۵ ش.
[۳۱]
عبداللّه جبوری، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، ج۱، ص۹۳، بغداد ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴ م.
حاشیةٌ عَلی' حاشیةِ العصام علی تفسیرِ البیضاوی نیز منسوب به اوست [۳۲]
محمد محبّی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی‌عشر، ج۲، ص۱۲۲، مصر ۱۲۸۴، ج۲، فهرس الکتب الموجودة بالمکتبة الازهریة، مصر ۱۳۶۶/ ۱۹۴۷ م.
احتمالاً این‌دو اثر در واقع یک اثرند که در منابع با نام‌های گوناگون از آن‌ها یاد شده است.۸.۴ - هیئت و نجومآثار خلخالی در هیئت و نجوم عبارت‌اند از شرح الدائرة الهندیة، فی تحقیقِ وَقتِ الزَّوال، فی تفسیر قوله تعالی «لِدُلُوکِ الشَّمسِ »، و طریق معرفة وقت الزوال و سمت القبلة بالادلّة الهندسّیة. ۸.۵ - علم نحوخلخالی همچنین در علم نحو شرحی بر کافیه ابن‌حاجب نگاشته است. ۹ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ م. (۲) آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة (قرن ۱۱) : الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰ م. (۳) سیدعلی اردلان جوان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۵ ش. (۴) اسماعیل‌باشا بغدادی، هدیة‌العارفین، استانبول ۱۹۵۱ م. (۵) بسّام عبدالوهاب الجابی، معجم‌الاعلام، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۷ م. (۶) عبداللّه جبوری، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴ م. (۷) حاجی خلیفه، کشف‌الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲ م. (۸) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹. (۹) سالم، فراج عطا، کشاف معجم‌المؤمنین لکحاته، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۸ م. (۱۰) لکهنوی، حامدحسین، عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار، ۱۲۴۶ـ۱۳۰۶. (۱۱) عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین، بیروت ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷ م. (۱۲) محمد محبّی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی‌عشر، مصر ۱۲۸۴، ج۲. (۱۳) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ ش. (۱۴)فهرس الکتب الموجودة بالمکتبة الازهریة، مصر ۱۳۶۶/ ۱۹۴۷ م. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خلخالی»، شماره۵۰۶۵. رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن دهم | علمای قرن یازدهم | فقهای حنفی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|